Nema sumnje da je ovo još jedan dokaz u prilog značaju hrama Sv. Arhangela Mihaila, valjevske Gračanice, u sagledavanju istorijskog i kulturnog razvoja na ovom prostoru od druge polovine 15. veka do danas.
U vreme Prvog srpskog ustanka u ovim krajevima radilo je nekoliko zvonolivaca. Među njima, najviše prisutni i pominjani u ustaničkoj Srbiji bili su Joanes Fogarasi i Karađorđev kum Joanes Bota, ali ništa manje značajni bili su Avram Popović, Italijan Tomazo Toma Ričini i dva ruska livca Grigorije Poljakov i Kozma Kalinjin. Bez potpore i pouzdanih istorijskih dokumenata smatra se da je Joanes Fogarasi bio onaj zvonolivac koji je izlio prvi top za Karađorđeve ustanike u Karlovcima 1808. Drugi pomenuti zvonolivac Joanes Bota je takođe boravio 1808 godine u Karlovcima te se njegovo ime možda više dovodi u vezu sa prvim Karađorđevim topolivcem. Botin dolazak u Karađorđevu Srbiju verovatno je vezan za molbu ustanika upućenu 1806. godine ruskoj Vladi u kojoj se traži pomoć u oružju, kao i za kasniju molbu srpskih deputata Petra Novakovića Čardaklije, Avrama Lukića i Jeremije Gagića 24. marta 1807. godine koju su saopštili u Bukureštu komandantu ruske Dunavske vojske Ivanu Ivanoviču Miheljsonu. U ovoj molbi pomenuti traže da se u Srbiju upute majstori koji znaju liti topove. Nije poznato kojim putem je Joanes Bota došao u Srbiju, možda je to bilo iz Venecije gde je imao najbolje uslove za rad i porudžbine poput one kojom je Praviteljstvujušči sovjet naroda serbskog poručio od Bote zvono za sabornu crkvu Sv.Arhangela u Beogradu.
Sledeće zvono po kome se Joanes Bota spominje jeste zvono izliveno 1812. godine u Beogradu , za vreme Karađorđeve vladavine, a bilo je namenjeno manastiru Radovašnica pod Cerom. Hram u Radovašnici posvećen je Sv. Arhangelima Mihailu i Gavrilu a pomenuto zvono danas se nalazi u Muzeju umjetnosti u Zagrebu kao zaostavština prof.dr. Viktora Hofilera arheologa. Svoj zvonolivački rad Bota je nastavio i posle Prvog srpskog ustanka prešavši u Vršac 1814 godine. Oženio se Katom Petrović a sam Karađorđe Petrović je bio kum na tom venčanju. Nastupilo je vreme u kojem je bilo dosta posla za ovog starog zvonolivca. U Botinoj radionici bilo je u svakom trenutku i vrelih i hladnih zvona. Zvono hrama Sv. Arhangela Mihaila, valjevske Gračanice izliveno je 1860. godine u Botinoj zvonolivnici u Vršcu. O tome postoji i natpis koji glasi PRI VLADANJU KNJAZA SERBSKOG MIHAILA III OBRENOVIĆA CRKVA GRAČANIČKA HRAMA SVETOG ARHISTRATIGA MIHAILA NABAVI I PLATI OVO ZVONO IZLIVENO U VRŠCU ČREZ BRAĆU BOTA 1860. Kako se Joanes Bota, ostareli i slabog vida prvi Karađorđev topolivac i kum upokojio između 1841. i 1846. godine, zvonolivnicu u Vršcu nasleđuju njegova dva sina Stefan (umro 1883.) i Đorđe (umro 1898.) lijući zvona za crkve širom Srbije. Ovo poslednje pomenuto , gračaničko svojim natpisom svedoči o tome, ali ne samo to. Zvono gračaničkog hrama Sv Arhistratiga Mihaila spada među najstarija sačuvana zvona danas imajući u vidu da je okupacijom Kraljevine Srbije u Prvom svetskom ratu austrougarska vojska pored zlodela nad civilima učinila i svojevrstan duhovni genocid. Od severa Srbije pa do juga skidali su zvona sa srpskih crkava i kao ratni plen pretapali u svojim livnicama u topovske cevi i granate koje su tako vraćene srpskoj vojsci i golorukom narodu. Gračaničko je među retkim zvonima koje je preživelo ta burna vremena. To se ne može reći za zvona manastira Pustinje i manastira Bogovađe i još mnogo drugih na prostoru Valjeva i okoline koja su sa preko 1800 tona zvonovine sa srpskih crkava pretopljena u livnici Grosmajer u Insbruku u Austriji 1914-1918.
Sastavio Nemanja Radojičić akademski vajar,v.d. direktora
Zavod za zaštitu spomenika kulture Valjevo